Tevreden sterven

Mensen sturen elkaar goed bedoelde wensen voor een lang en gelukkig leven, maar vreemd genoeg nooit wensen die tevens vooruitblikken op een liefst zo aangenaam mogelijk sterven.

Sterven heeft een slecht imago, maar is in werkelijkheid een warm en emotioneel gebeuren. Amerikaans onderzoek heeft aangetoond dat er tijdens het sterven vrijwel nooit sprake is van opstandigheid of onbegrip. Komt het eenmaal op sterven aan, dan ervaren de hoofdpersoon en de achterblijvers sereniteit, liefde en waardigheid. Zelden of nooit slagen mensen erin hun diepste gevoelens voor elkaar zo oprecht te tonen als bij het sterven. Mensen worden ineens pure mensen. Kwetsbare, mooie mensen.

Waar komt de angst voor het (eigen) sterven dan vandaan? Hoe kun je bang zijn voor iets dat zulke prachtige en diepe emoties oproept. Hoe kun je trouwens bang zijn voor iets dat er voor je geboorte al was? Want ook toen was je dood. En zeg nou zelf: was dat echt zo heel erg?

Stel je voor…. nu ineens voel je dat je dood gaat. Je wordt wat draaierig, je gaat zitten of liggen en je voelt het leven wegglijden. Is dat nu echt zo erg? Natuurlijk, nabestaanden of degenen die jou straks vinden zijn geschokt en verdrietig. Maar dat verdriet slijt en in de plaats komen de mooiste herinneringen.

Genoeg over de nabestaanden, nog even over jezelf: is dat doodgaan nu echt zo erg?

Een voorwaarde om tevreden te kunnen sterven is het ontbreken van stress. Lichamelijke stress (pijn) of geestelijke stress. Maar stel je nu toch eens even voor dat je NU,  terwijl je dit leest, voelt dat je doodgaat. Pijnloos. Is dat nu echt zo erg? Het moest toch eens gebeuren, het was  immers je enige zekerheid.

Als je, met mij, concludeert dat het eigenlijk helemaal niet zo erg is als je NU, TER PLEKKE doodgaat, dan is het ook niet erg als het morgen gebeurt. Of overmorgen, of volgende week of volgend jaar.

Doodgaan is niet erg. Nu niet en nooit niet.

Kinderen houden hun adem in als ze hun zin niet krijgen… “Geen chocolade? Dan maar dood”.

Het is maar goed dat zelfdoding niet al te gemakkelijk is. De wandeling naar een hoog flatgebouw duurt meestal lang genoeg om af te koelen en enkele keerzijden van je zelfmoord te bedenken. De levenslange tik die omstanders krijgen als jij naast hen neerploft, zou bijvoorbeeld tot terughoudendheid moeten leiden.

Niemand heeft om zijn eigen leven gevraagd, iedereen werd dus zomaar opgezadeld met een lichaam en een geest. Beslissingen over het eigen lichaam en de eigen geest lijken mij toch wel zaken die normaal gesproken buiten het beslissingsveld van anderen zouden moeten vallen.

Zelfmoord en zelfdoding mogen dan hetzelfde doel beogen ongeacht de gebruikte middelen, maar zelfdoding lijkt maatschappelijk toch heel wat meer aanvaard en milder. Meer dan bij zelfdoding gaat het bij zelfmoord om een wanhoopsdaad. Mensen zijn in een situatie terecht gekomen waarvoor ze geen andere uitweg meer zien. Ze zijn onmachtig of wanhopig.

Depressiviteit hoeft niet altijd een rol te spelen. Het leven moedwillig beëindigen kan ook een rationele beslissing zijn van een persoon die verder gezond is, ook in mentaal opzicht. Stress kan een belangrijke rol spelen. De wereld waarin wij leven verandert zo snel dat de evolutie het niet kan bijhouden. Wij mensen zijn gewoon nog niet aangepast aan de enorme toename van eisen en prikkels om ons heen. De ontreddering kan groot zijn, zodat er van levensplezier weinig tot geen sprake meer is.

Terwijl zelfdoding een daad is die men geheel en al zelf bedenkt en uitvoert, wordt men bij euthanasie bijgestaan door deskundigen. Euthanasie is dus hulp bij zelfdoding.

Voor de achterblijvers is euthanasie makkelijker te verwerken dan zelfdoding. Immers, de vragen die zich opwerpen bij zelfdoding zijn bij euthanasie meestal wel beantwoord. Na zelfdoding of euthanasie komen de ethische oordelen en de bemoeizucht van buitenstaanders vanzelf op gang. Sommigen vinden dat het recht om te leven ook een plicht is om te leven, anderen tonen begrip als iemand de vrijheid neemt om te beslissen over zijn eigen leven in de meest letterlijke zin. Ik behoor zelf tot die “anderen”.

Religies hebben het er maar moeilijk mee. Nuanceringen komt niet vaak voor, het debat is enorm zwart-wit, terwijl de werkelijkheid vol complexe grijstinten zit. In elk geval respecteer ik de mening van mensen die vinden dat bij een hartstilstand hun moment van overlijden is gekomen en dat de natuur dan zijn beloop moet hebben. Wel zou ik dat dan graag zeker willen weten als ik over hen  heen gebogen wil starten met hartmassage en beademing.

Veel religies stellen dat het recht op leven ook een plicht is om te leven. Zo verbieden ze abortus, zelfs als de zwangerschap door verkrachting is ontstaan, zelfs als volkomen helder is dat de vrucht zal leiden tot een kind met zware geestelijke en lichamelijke tekortkomingen. Dat ouders vervolgens, samen met het kind, lange tijd zullen lijden in vele opzichten…  speelt nauwelijks een rol in de overtuigingen. Het leven is heilig en moet geleefd worden, kwaliteit van leven is iets waar kennelijk alleen God over gaat. Er moet uitgeleefd worden, letterlijk tot de laatste druppel. Geld speelt geen rol, terwijl geld wel een rol speelt als er beslist moet worden hoeveel steun men wil geven aan hongerbestrijding in ontwikkelingslanden. Om maar eens iets te noemen. Er is sprake van onduidelijkheid, maar ook van hypocrisie.

Zelfdoding is een van de belangrijkste doodsoorzaken bij jongeren tot 40 jaar. Preventie is van het allergrootste belang, want het zal duidelijk zijn dat de levensvragen waarmee deze jongeren worstelen in de loop van de tijd kunnen vervagen. Jongeren die in staat zouden moeten zijn leuk te leven en om welke reden dan ook zelfmoord willen plegen… moeten daarvan worden weerhouden. Goede gesprekken en slimme programma’s op scholen zijn dringend gewenst. Kinderen moeten al vroeg doordrongen zijn van hun sociale taak om te voorkomen dat andere kinderen buiten de groep vallen. Buitengesloten kinderen vormen een belangrijke risicogroep.

Voor mij ben jij, een wintervlinder.

Die hoort in mei, en daarom minder,

dan enkele maanden, moest wachten op de zon.

Om te weten hoe, het leven ooit zo mooi begon.

Dit schreef ik in 1970 voor een klasgenoot op 15 jarige leeftijd zelfmoord pleegde.

Per honderdduizend inwoners zijn er in Nederland jaarlijks elf zelfdodingen, dat is nagenoeg gelijk aan het West-Europees gemiddelde.  Oost-Europa heeft er iets meer mee te maken: ca. 30 zelfdodingen per 100.000 inwoners. Let wel: het gaat hierbij niet om euthanasie.

Ik vind het nogal wat als iemand graag dood wil en er mensen zijn die dat trachten te beletten. Mijn eerste gedachte is dan: waar bemoeien die mensen zich mee? Laatst las ik de stelling, dat personen onder de 70 jaar sowieso niet voor de dood mogen kiezen omdat zij nog een lang levensperspectief hebben en er zich altijd prettige mogelijkheden en wendingen kunnen voordoen. Wie zijn eigenlijk de mensen die zomaar ten tonele verschijnen om anderen hun vrijheid te ontzeggen?

Er kan niet ontkend worden dat euthanasie goed is voor de schatkist van een land. Immers, oude en zieke mensen kosten veel geld. Het zal hopelijk duidelijk zijn dat ik niet wil pleiten voor een door de overheid gestimuleerd euthanasieprogramma. Maar helder moet zijn dat iemand die niet gevraagd heeft voor dit leven en er graag vanaf wil, de kans op een menswaardig afscheid moet kunnen krijgen.

Er zijn heel wat misverstanden over de doodswens bij ouderen. Er wordt veel begrip getoond als een oudere geen andere uitweg meer ziet dan de dood. Ouderdom wordt in onze cultuur afgeschilderd als perspectiefloos. Er zijn culturen waar ouderen op handen gedragen worden, bijvoorbeeld vanwege hun veronderstelde wijsheid. Maar daar is in onze cultuur geen sprake van. Beven, benauwdheid, pijn, slecht slapen. Het wordt allemaal aan de leeftijd toegeschreven, terwijl de oorzaken misschien veel meer te maken hebben met het verlies van een partner. Of met het verlies van controle over de eigen huisvesting. Om maar eens iets te noemen.

Euthanasie is erop gericht om een einde te maken aan het lijden van mensen. Eigenlijk zouden alle ontwikkelingen daarop gericht moeten zijn. Er bestaan verplichte programma’s voor droevige ouderen om het leven op te leuken. Al te gemakkelijk wordt er gezegd dat het leven van droevige of  dementerende bejaarden op die manier weer aangenaam kan worden gemaakt en dat er weer levenslust ontstaat. Die conclusie trekt men dan als een dementerende oudere weer even lacht en blij is. Dat het plezier een half uur later weg is en gevolgd wordt door weer een hele poos wachten op de dood lijkt de goedwillende “animators” te ontgaan.

Mensen die klaar zijn met het leven, zelfs als ze niet ziek zijn, moeten in mijn ogen niet al te lang lastig gevallen worden met uitstapjes in een boot op de Rijn als deze bedoeld zijn om doodswensen naar de achtergrond te schuiven. De kans immers dat dit niet lukt is erg groot en zo gaan er al te gemakkelijk jaren voorbij waarin iemand misschien wel helemaal niet meer geleefd zou willen hebben.

Een evenwichtig euthanasiedebat is uitzonderlijk, de deelnemers lijken ofwel 100% voor ofwel 100% tegen. Bij twijfel en na zorgvuldige toetsing moet de eigenaar van het lichaam beslissen, is mijn stellige overtuiging. De discussie wordt vaak opgehangen aan begrippen als menswaardigheid. Maar hoe kun je dit soort begrippen nu toepassen op individuele gevallen? In elk geval door die individuele gevallen toch een stem te geven, lijkt me. Een eigen stem duidt in elk geval op een vleugje menswaardigheid.

Ook iemand die niet depressief is of die niet ondraaglijk lijdt moet in mijn ogen de kans hebben om op een menswaardige manier te sterven. Het gaat dan bijvoorbeeld om mensen die al hun dierbaren verloren hebben en steeds meer levensmoe worden. Zij wachten elke dag op de dood, wie wordt daar nu beter van? En om dit ook eens te benoemen: kun je met het geld dat dit kost niet heel wat zinvoller werken aan een mede-menselijker klimaat in het land.

De gedachte dat je in staat bent om later, indien nodig, menswaardig afscheid te kunnen nemen van het leven is natuurlijk zeer geruststellend. Mensen die een dodelijk middel in huis hebben gehaald maken daar lang niet altijd gebruik van. Maar het geeft hen wel prettig soort zekerheid, zodat de laatste dagen en jaren in harmonie geleefd kunnen worden. Men wil controle hebben.

Gedaantewisseling van de dood na het begin van de 20^e eeuw. Het ontstaan van een taboe.

Onbekend maakt onbemind en angstig. Angst is eigenlijk niets anders dan het niet accepteren van de realiteit. Vroeger hoorde de dood onmiskenbaar bij het leven.. Er was sprake van kindersterfte, sterfte van moeders tijdens bevallingen, ziekten waar geen antwoorden op konden worden geformuleerd. De gemiddelde leeftijd van de mens halverwege de 19^e eeuw schommelde rond de 46 jaar. Heel begrijpelijk dus dat iedereen die leefde meerdere malen werd geconfronteerd met de dood. De dood was niets raars, het hoorde er gewoon bij. Er was een wake bij een open kist, ook kinderen mochten dit zien. De dood was geïntegreerd in het leven. Angst voor de dood of wanhoop speelden nauwelijks een rol!

Twee honderd jaar geleden stierf één op de twee kinderen voor het tiende jaar. Kinderen verloren gemiddeld één ouder voordat ze opgeroeid waren. Men zag mensen op straat sterven. In een dergelijk omgeving is men gewend met de dood om te gaan. Men zag de lijkstoet door de straten trekken en familie en vrienden zochten troost bij elkaar. Er was speciale rouwkledij, meestal zwarte kleding, het verdriet mocht openlijk worden getoond. De dood was ook snel. Infecties, TBC, longontstekingen en andere ziekten kenden geen lang ziekbed.

Tot in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw was de dood niet raar. Ik herinner mij uit mijn jeugd de kleuren en de geuren en de ernstige gezichten van oudere mannen die beelden droegen door de straten. Ik leerde dat het leven een soort voorbereiding op de dood is

Mij werd voorgehouden dat het paradijs een plek was waar je na je eigen dood je overleden familieleden, vaak opa’s en oma’s, weer kon zien. Dat leek me geen gekke gedachte. Oma Moeke trakteerde mij en mijn zusjes vaak op lekkere pinda’s en het leek me een goed idee om voor eeuwig in haar nabijheid te kunnen zijn. Maar ik had ook wat bedenkingen tegen de voorgespiegelde reünie. Allereerst wilde ik zelf niet dood, maar er was meer dat mij hinderde. Mijn oma was vast in het gezelschap van haar eigen ouders en haar oma en opa. En die deelden hun aanwezigheid natuurlijk op hun beurt liefst met hun eigen ouders en grootouders. Het paradijs leek me mede daarom een tamelijk onoverzichtelijk gebeuren en al snel… geloofde ik er geen bal meer van.

Als kind vond ik het kleurrijke circus rondom het katholicisme waarmee ik opgroeide indrukwekkend en nog steeds loop ik graag een kerk binnen om te genieten van de sacrale sfeer. De deuren staan vaak open. Heel bijzonder eigenlijk. Zo’n bezoekje is echt een aanrader voor wie eens even lekker tot zichzelf wil komen. Het onderhoud van dit soort hele mooie monumentale stilteplekken mag wat mij betreft door de overheden bekostigd worden. Maar religieus ben ik niet meer en daarin sta ik gelukkig niet alleen. De ontkerkelijking lijkt onomkeerbaar geworden in ons deel van de wereld.

Waar geloof verdwijnt en bewijzen ontbreken ontstaat onzekerheid. En die onzekerheid heeft zich in onze tijd vertaald in een nieuw soort doodsangst: de angst voor het onbekende. We zien de dood niet meer. De dood verloor zijn snelheid en steeds meer mensen stierven op steeds latere leeftijd aan ouderdomsziekten en aftakeling, soms ook nog eens weggestopt in sterfhuizen. De dood heeft vrijwel geen religieuze betekenis meer en is een taboe geworden. De dood is niet langer een vertrouwde en verwachte gebeurtenis. Een rouwstoet is nog maar zelden waar te nemen in de publieke straten. De dood hoort er niet meer bij.

We zijn daarnaast ook nog eens meer en meer van de familie gescheiden: in de VS overlijdt mede daardoor 80% van de mensen in een instituut of ziekenhuis. Ver van de familie, die trouwens lang niet altijd meer in hetzelfde dorp wonen.

—

Zelfs in ziekenhuizen camoufleert men de dood. Sterven gebeurt als het ware buiten de samenleving, in een laboratoriumsituatie. Clean. De dood van mensen wordt begeleid en georganiseerd in de ziekenhuiskamer. Ook is er sprake van regulering: de dood kan worden bespoedigd en (gelukkig maar) verzacht.

Het is niet overdreven om te stellen dat de dood nu toch echt wel in een verdomhoekje zit. Zelfs in de rouwadvertentie van een 95-jarige staat dat hij of zij “toch nog onverwacht” is heengegaan.

Vroeger werd lang niet zo dramatisch gedaan over de dood. Tegenwoordig bestaat er therapie voor mannen en vrouwen die hun kind voor de geboorte hebben verloren. Doodgaan mag niet meer en is een heus taboe geworden.

De dood wordt zelfs voor de stervende verborgen gehouden! Over de ernst van zijn ziektebeeld wordt gezwegen of zelfs gelogen.

Aan de dood wil niemand herinnerd worden en al zeker niet aan de eigen dood. Jong blijven is het parool. Er is een miljardenindustrie ontstaan rondom verjongingsproducten. Cosmetische operaties zijn gericht op het brandende verlangen om toch vooral zo jeugdig mogelijk uit te zien. We zien de schoonheid niet meer van heel oude mensen met hun plooien en groeven. Iedere rimpel is er een teveel. We zijn en blijven jong en gaan nooit dood.

Dieet-en trainingsprogramma’s houden de dood buiten de deur. Gezondheid wordt beschouwd als het hoogste goed. Producenten spelen handig in op gezondheidsrages. De mens wil niet herinnerd worden aan zijn eigen grenzen omdat die herinneren aan zijn sterfelijkheid.

Ook zijn wij niet ziek en worden wij niet ziek. Kanker wordt soms niet eens gezien als een ziekte maar als een gevecht. Een gevecht dat je als patiënt kunt winnen of verliezen. Je kunt een held worden of een loser. Wat een waanzin. Alsof het aan je mentaliteit ligt! Laat de medisch specialisten hun werk doen, maar vraag de patiënt niet om te vechten. Laat hem zeggen: “ik ga binnen zes maanden dood, daar is niks aan te doen” en zijn plan trekken voor de prachtige maanden die nog komen. Maar dwing hem niet om uit te spreken dat hij netjes zal knokken voor iedere dag.

Wie heeft dat ooit bedacht? Waarom zouden we herinnerd moeten worden als iemand die knokte voor wat hij waard was tot het in de laatste minuten echt niet meer ging en berusting volgde. Is dat niet vreselijk jammer? Waarom mag die berusting niet veel eerder komen? Zodat er heerlijk nog genoten kan worden van iedere dag, van ieder uur?

Kies voor de beste behandelingen die er zijn, maar kies ook voor fijne resterende levensdagen. En komt dat met elkaar in conflict, bijvoorbeeld door behandelingen die een prettig levensvervolg totaal in de weg staan, maak dan je keuze. Wil je doorknokken, vraag je dan af of je dat wel echt voor jezelf doet of toch vooral voor anderen. Word je boos of woedend, laat je dan door niemand hinderen. Niemand kan jou kwalijk nemen dat je de juiste woorden niet vindt. Net zo goed kun jij jouw dierbaren niet kwalijk nemen dat zij de juiste woorden niet vinden. Er is geen handleiding voor doodgaan en voor zien doodgaan. Dit boek kan beschouwd worden als een aarzelend begin voor zo’n handleiding.

De angst voor de dood is in onze tijd de angst voor het onbekende geworden. Het is aan opvoeders om de dood weer een vertrouwde plek te geven in het persoonlijke leven en het is aan wetenschappers om de dood begrijpelijk te maken. Dan volgen acceptatie en omarming vanzelf.

Dit blog is bedoeld voor iedereen die open staat voor de stelling dat het leven eindigt met Het Totale Niets. Lees verder

en dat dit eigenlijk wel een prettige en geruststellende gedachte is. Voor hen die rotsvast geloven in een hiernamaals of daar naar zoeken zijn andere boeken en blogs gemaakt. Ik wil hen niet beledigen of tot last zijn en al zeker wil ik mijn opinie niet aan hen opdringen.

Een speciale plaats in dit blog wil ik inruimen voor “genoeglijkers”. Dat zijn mensen die vaak wat ouder zijn en geen echte verantwoordelijkheden meer hebben. Zij willen genoeglijk leven, maar zien niet op tegen het sterven. Ze genieten van iedere dag die hen nog gegund is als toeschouwer of als acteur in Het Grote Onzinnige Toneelstuk dat altijd weer opnieuw begint met wakker worden. Maar komt het eenmaal op sterven aan, dan willen “genoeglijkers” tevreden en dankbaar vertrekken “omdat het wel genoeg en goed is zo, anderen zijn aan de beurt”.

Genoeglijkers zullen vermoedelijk ook wel genoeg hebben van alle schreeuwers die ons beeld op de werkelijkheid door de eeuwen heen zo hebben vertroebeld. Schreeuwers voor wie wetenschappelijke bewijzen vreemd genoeg niet tellen, maar die enkel het eigen gelijk willen binnenhalen.

Niet het gelijk krijgen, maar het gelijk hebben zou doorslaggevend moeten zijn. Op basis van feiten. Feiten hebben altijd onder druk gestaan en helaas is dat ook in onze 21^e eeuw het geval. Feiten en waarheden zijn vogelvrij in een samenleving waarin niet-welkome feiten als fakenews worden weggezet.

Dat moet anders. Biologisch is ons bestaan zinloos, maar dat betekent niet dat we ons sociale handelen op onzin of fantasie moeten baseren. Leve de bewijzen, leve de wetenschap!

Iemand die weet dat hij voor altijd zal leven, of toch in elk geval voor de komende 10.000 jaar, zal moeite hebben om zich iedere dag opnieuw tevreden en blij te voelen. Na 400 jaar is alles al gezien en liggen verveling en depressiviteit op de loer. Meditatie en mindfulness helpen dan vermoedelijk nauwelijks meer om weer eens lekker te genieten.

Mooi geformuleerd: de “sensatie van het zijn” is in de loop van die 400 jaar volledig verdwenen.

De “sensatie van het zijn” is het levensplezier dat jonge kinderen putten uit hun voortdurende ontdekkingstocht. Hun wereld is de speelwereld. Ze zijn verwonderd over alles wat ze zien en vieren het leven als een groot feest met af en toe wat tranen. Dat feest wordt enigszins verstoord als de school in beeld komt. Er moet dan ineens worden toegewerkt naar de toekomst.

Jong volwassenen zijn met hun opleiding, daten en mobiele telefoon ook vooral lekker aan het ontdekken. Geef ze eens ongelijk!

Enkele jaren na de zoektocht nemen sommigen van hen de verantwoordelijkheid voor een eigen gezin! Er moeten luiers worden verschoond, er moet troost worden geboden, er moet op tijd gegeten worden en er moet worden uitgelegd dat het pestende jongetje in de klas waarschijnlijk zelf een probleempje heeft.

Blije momenten zijn er voor de jonge ouders natuurlijk ook wel. Het gadeslaan van de eerste wandelpasjes van de peuter, de eerste tandjes, de diepe en rustige slaap van de kleine die in zijn bedje heerlijk ontspannen naast zijn knuffel ligt.

De vijftiger die zijn kinderen op de plek heeft kan ervoor kiezen het onbevangen kind in zichzelf weer toe te laten en de horizon te verleggen. Dat is een goede keuze: nieuwe wegen worden bereikbaar, cursussen, sporten, lezen, nieuwe vrienden, nieuwe landen, nieuwe talen. Deze fase is buitengewoon genoeglijk, mede “omdat het allemaal ook wel genoeg is zo”. Er hoeft niet veel meer, er mag veel.

De ouder geworden mens kan er ook voor kiezen alles op zijn beloop te laten. Dat is een minder goede keuze. Het leven wordt dan ervaren als een sleur, wrok uit eerdere negatieve ervaringen ontwikkelt zich verder, er is een sterke focus op het verleden. Ouderen die daarvoor gekozen hebben herken je aan ernstige, bange en soms onverzorgde gezichten en vaak ook aan weinig vrolijk stemmende kleding. Ze zijn bang voor het leven, maar ook bang voor de dood. Ze zoeken schuldigen voor de eigen depressiviteit. Vaak roken ze of bederven ze op een andere manier hun eigen gezondheid. Het is geen “genoeglijk” pretje om op die manier voor een paar honderd of duizend jaar verder te leven.

Wie inziet dat hij gehinderd wordt door belemmeringen kan ervoor kiezen om vrij te komen van die belemmeringen en genoeglijker gaan leven. Dit blog kan daartoe een aanzet zijn.

Voor wie al vrij is, kan dit blog dienen als een bevestiging dat het leven enorm de moeite waard is en dat de eigen dood straks vooral een prachtig feest moet worden.